၁၈၈၅ ခုႏွစ္ ျမန္မာတျပည္လုံး အဂၤလိပ္လက္ေအာက္ ေရာက္ၿပီးတဲ့ေနာက္ ျမန္မာျပည္မွာ ေတာ္လွန္ပုန္ကန္မႈေတြဟာ တျပည္လုံးအႏွံ႔ ျဖစ္ပြားခဲ့တယ္။ သူပုန္သူကန္ မ်ားလာတာနဲ႔အမွ် ေရာင္ေတာ္ျပန္နဲ႔အတူ ဓားျပသူခိုးတို႔ ထူေျပာလာတယ္။ အထက္ျမန္မာျပည္ ၿငိမ္ဝပ္ပိျပားေရးအတြက္ စစ္တပ္နဲ႔ ႏွိမ္နင္းခဲ့ရသလို အက်ဥ္းေထာင္ေတြေဆာက္ၿပီး ထိန္းသိမ္းဖို႔ ျပင္ဆင္ခဲ့ၾကတယ္။ ဒုတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာစစ္အၿပီး တည္ေဆာက္ခဲ့တဲ့ ေထာင္ေတြဟာ ေအာက္ျမန္မာျပည္အတြက္ လုံေလာက္ေပမယ့္ အထက္ျမန္မာျပည္အတြက္ကေတာ့ အခုမွ အသစ္တည္ၾကရမွာပါ။ ဒါေတာင္ ေအာက္ျမန္မာျပည္အတြက္ ၁၉၀၀ ျပည့္ႏွစ္မွာ ေျမာင္းျမအက်ဥ္းေထာင္ကို တိုးခ်ဲ႔ ေဆာက္လုပ္ခဲ့ၾကပါတယ္။ အဂၤလိပ္တို႔ အထက္ျမန္မာျပည္သိမ္းၿပီး ၁၈၈၆ ခုႏွစ္မွာ ပထမဆုံး ေဆာက္ခဲ့တာက ကသာအက်ဥ္းေထာင္ပါ။ ကသာေထာင္ေဆာက္တာက ဝန္းသုိေစာ္ဘြားႀကီး ဦးေအာင္ျမတ္တို႔ ပုန္ကန္သူအဖြဲ႔ကို ထိန္းသိမ္းဖို႔အတြက္ ေဆာက္တာပါ။ ဦးေအာင္ျမတ္တို႔ရဲ႕ ေတာ္လွန္အေျခစိုက္တာကလည္း ကသာၿမိဳ႕ သဖန္းကိုင္းရြာ ျဖစ္တယ္။ အဲ့ဒီ သဖန္းကိုင္းရြာ ဆိုတာ အခု ကသာေထာင္အနီးက ၁၀ ရပ္ကြက္ပါပဲ။ တကယ္တမ္း အဂၤလိပ္႐ုံးစိုက္တာက ထီးခ်ိဳင့္မွာပါ။ ထီးခ်ိဳင့္အေျခစိုက္ၿပီး ဦးေအာင္ျမတ္တို႔ ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ႏွိမ္နင္းခဲ့တာ။  ဒါေၾကာင့္ ကသာမွာ ေထာင္ေဆာက္လိုက္တာလို႔ ဆိုပါတယ္။ သူ႔ထက္ေစာတာက ေတာင္ငူေထာင္ပါ။ ၁၈၈၅ မွာ ေဆာက္တာ။ ေအာက္ျမန္မာႏုိင္ငံအတြက္ ေဆာက္ခဲ့တာပါ။ ၁၈၈၈ ထဲမွာေတာ့ မုံရြာေထာင္ကို ေဆာက္ခဲ့တယ္။ ခ်င္းတြင္းတ႐ုိးက ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ထိန္းသိမ္းဖို႔ ေဆာက္ခဲ့တာပါပဲ။ ၁၈၈၉ ေရာက္ေတာ့ ေရႊဘိုေထာင္ကို ေဆာက္ခဲ့တယ္။ ေရႊဘိုေထာင္ေနရာကို ေရြးေဆာက္ခဲ့တာက အဂၤလိပ္တို႔ရဲ႕ ညစ္ႏြမ္းတဲ့စိတ္၊ နာမ္ႏွိမ္လိုတဲ့စိတ္နဲ႔ ေဆာက္ခဲ့တာလို႔ ယူဆရဟန္ရွိပါတယ္။ ဘာလို႔လဲဆိုေတာ့ အရင္ ေရႊဘိုေထာင္ေနရာဟာ အေလာင္းမင္းတရားႀကီးရဲ႕ ေအာင္ေျမျဖစ္ခဲ့တဲ့ နန္းေတာ္ရာ ျဖစ္ေနလို႔ပါပဲ။ အဂၤလိပ္တို႔ရဲ႕ ေနရာေရြးခ်ယ္မႈဟာ သံသယျဖစ္စရာပါ။ ဒါေၾကာင့္ ၁၉၉၃ ခုႏွစ္မွာ ေရႊဘိုေထာင္ကို ေရႊ႕ေျပာင္းၿပီး ေထာင္သစ္ကို နဝတလက္ထက္မွာ ေဆာက္လုပ္ခဲ့ပါတယ္။ ၁၈၈၉ ခုႏွစ္ေရာက္ေတာ့ ျပည္ေထာင္ကို ေဆာက္တယ္။ ၁၈၉၂ ခုႏွစ္မွာ ၿပီးစီးခဲ့တယ္လို႔ ဆိုတယ္။ မိတၳီလာေထာင္ကိုေတာ့ ၁၈၉၀ ခုႏွစ္မွာ ေဆာက္ခဲ့တာပါ။ သူ႔မွာေတာ့ သိပ္ထူးျခားခ်က္ မရွိလွဘူး။ ထူးျခားတာက ျမင္းၿခံေထာင္ပါ။ ဒီေထာင္ကေတာ့ ျမန္မာ့ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ခုခံဖို႔ ျမင္းၿခံခံတပ္အျဖစ္ ေဆာက္ခဲ့တာ။ အဂၤလိပ္တို႔ရဲ႕ ခံတပ္ေဟာင္းတခုလို႔ ဆိုလို႔ရတယ္။  အစကေတာ့ ခံတပ္ေဆာက္တာ။ ဒါေပမယ့္ ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ဖမ္းမိတဲ့အခါ ဒီခံတပ္ထဲမွာပဲ ခ်ဳပ္ေႏွာင္ထားရင္းနဲ႔ပဲ ခံတပ္ကို ေထာင္အျဖစ္ ေျပာင္းလဲလိုက္တာပါ။ ဒီေထာင္မွာ ဆရာေတာ္ ဦးဥတၱမလည္း ခ်ဳပ္ေႏွာင္ခံရဖူးသလို တခ်ိန္က နာမည္ႀကီးခဲ့တဲ့ ဗိုလ္စံဖဲကိုလည္း ႀကိဳးေပးကြပ္မ်က္ခဲ့တဲ့ေထာင္ ျဖစ္တယ္။ ေနာက္ထပ္ ထူးျခားတဲ့ေထာင္ကေတာ့ ၁၈၉၃ ခုႏွစ္မွာ တည္ေဆာက္ခဲ့တဲ့ ဗန္းေမာ္ေထာင္ပါ။ ဒီေထာင္ကို တည္ေဆာက္ရတာကလည္း ျမန္မာ့ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ထိန္းသိမ္းဖို႔ ေဆာက္ခဲ့တာ။ သူ႔ကၽြန္မခံလိုတဲ့ ျမန္မာေတာ္လွန္ေရးသမားေတြဟာ ရရာလက္နက္ကိုင္ၿပီး အဂၤလိပ္ကို တြန္းလွန္ခဲ့ၾကတယ္။ ဗန္းေမာ္တဝိုက္မွာေတာ့ ကခ်င္တိုင္းရင္းသားေခါင္းေဆာင္ ဖုန္ဒူးဝါးႀကီးက ဦးေဆာင္ေတာ္လွန္ခဲ့တယ္။ ေစာရန္ပိုင္ ေစာရန္ႏုိင္တို႔လည္း ဒီနယ္ကို အေျခစိုက္ ပုန္ကန္ခဲ့တယ္။ ဒါ့အျပင္ ဗုိလ္ေမာင္စၾကဝေတးမင္း အမည္ခံသူတို႔လည္း ဗန္းေမာ္နယ္က ထင္ရွားတဲ့ ေတာ္လွန္ေရး သူရဲေကာင္းေတြပါပဲ။  ဒီေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ႏွိမ္နင္းဖို႔ ေဆာက္ခဲ့တဲ့ ဗန္းေမာ္ေထာင္ပါ။ ေတာ္လွန္ေရးေခါင္းေဆာင္ႀကီး ဗိုလ္ခ်ဳိကုိ ခ်ဳပ္ေႏွာင္ဖို႔ ေဆာက္ခဲ့တာကေတာ့ ေညာင္ဦးေထာင္ပါပဲ။ ဗိုလ္ခ်ိဳနဲ႔ သူ႔အဖြဲ႔ကို ဖမ္းမိေတာ့ ေညာင္ဦးသေဘၤာဆိပ္အနီးမွာ အခ်ဳပ္ခန္းတခုေဆာက္ၿပီး ထိန္းသိမ္းထားတာေပါ့။ ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြက မၾကာမၾကာ လာေရာက္ေခ်ာင္းေျမာင္း တိုက္ခိုက္ခဲ့လို႔ လက္ရွိေနရာမွာ အျမန္ဆုံး ေထာင္ကို ေဆာက္လုပ္ခဲ့ရတယ္လို႔ ဆိုတယ္။ ေဆာက္ခဲ့တာကိုေတာ့ ၁၈၉၄ လို႔ ယူဆရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ေတာ္လွန္ေရးေခါင္းေဆာင္ႀကီး ဗိုလ္ခ်ဳိကို ဖမ္းမိတာလည္း ၁၈၉၄ အေစာပိုင္း ျဖစ္မယ္လို႔ ယူဆႏုိင္ရဲ႕။ ဒါေၾကာင့္ ေညာင္ဦးေထာင္ဟာလည္း ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြထားဖို႔ ေဆာက္ခဲ့တာ ျဖစ္တယ္။ အဂၤလိပ္တို႔က ၁၈၉၃ ခုႏွစ္ထဲေရာက္ေတာ့ ေနာက္ဆုံးေထာင္အျဖစ္ တည္ေဆာက္ခဲ့တာက က်ိဳင္းတုံေထာင္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ေနာက္ဆုံးျဖစ္ခဲ့ဟန္ မရွိပါဘူး။ သူ႔ေနာက္မွ သီေပါေထာင္ကို ၁၈၉၈ မွာ ေဆာက္ခဲ့တာပါ။ သီေပါေစာ္ဘြားႀကီး စဝ္ၾကာဆိုင္လက္ထက္မွာ ေဆာက္ခဲ့တာလို႔ ဆိုပါတယ္။ ၁၉၀၉ ထဲမွာ ဖ်ာပုံေထာင္ ေဆာက္ျပန္ပါတယ္။  ပခုကၠဴေထာင္ကေတာ့ ၁၈၉၅ ထဲမွာပါ။ သာယာဝတီေထာင္ကေတာ့ ၁၉၁၄ ခုႏွစ္ေရာက္မွ တည္ေဆာက္ခဲ့တာပါ။ အင္းစိန္ေထာင္အေၾကာင္းကေတာ့ သီးျခားေရးပါမယ္။ အခုေျပာခ်င္တာက “အဂၤလိပ္က ျမန္မာျပည္မွာ ဘာလို႔ ေထာင္ေတြအမ်ားႀကီး တည္ေဆာက္ခဲ့တာလဲ” ဆိုတာပါ။ ဒီမွာ မစၥတာဖာနီဗယ္က သူ႔ရဲ႕ Colonal Policy and Practice စာအုပ္မွာေတာ့ “အျခားအရပ္ေဒသမ်ားရွိ အေျခအေနရပ္မ်ားႏွင့္ ႏိႈင္းစာၾကည့္လွ်င္ ျမန္မာျပည္တြင္ ရာဇဝတ္မႈ ထူေျပာျခင္းသည္ သိသာထင္ရွား၏။ ျမန္မာျပည္လူဦးေရ အခ်ိဳးအစားျဖင့္ ၾကည့္မည္ဆိုပါက ျမန္မာျပည္တြင္ အလုပ္ၾကမ္းႏွင့္ ေထာင္ဒဏ္ ေပးရသည့္ လူဦးေရသည္ အိႏၵိယျပည္နယ္တိုင္းထက္ သုံးေလးဆမွ် ပုိမိုမ်ားျပားသည္ဟု ၁၉၁၃ ခုႏွစ္တြင္ မွတ္ခ်က္ရွိခဲ့သည္။ အက်ဥ္းေထာင္မ်ား မျပတ္တိုးပြားလာေသာ္လည္း အစဥ္သျဖင့္ လူျပည့္သည္ခ်ည္းျဖစ္၏။  အက်ဥ္းေထာင္သစ္မ်ား ထပ္မံတိုးခ်ဲ႔ ေဆာက္လုပ္ေသာ္လည္း ေထာင္သားဦးေရႏွင့္ မလုံေလာက္ေပ” လို႔ မွတ္တမ္းျပဳခဲ့ပါတယ္။ ဤသည္မွာ ယေန႔ေခတ္ထိတိုင္ ျဖစ္ေပၚေနဆဲ ျပႆနာတရပ္ပင္ ျဖစ္ေနပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဒီလိုမ်ိဳး သုံးသပ္ခ်က္အေပၚမွာ အစိုးရတရပ္အေနျဖင့္ ရာဇဝတ္ျဖစ္မႈ သုေတသနတခုျပဳ အေျဖရွာသင့္ပါေၾကာင္း တင္ျပလိုက္ရပါတယ္။ ဆရာေ႒း