ျပတ္ျပတ္သားသား အေရးယူမႈ လက္ရွိ ဒီမုိကေရစီ ႏိုင္ငံသစ္ေတြနဲ႔ မတူဘဲ အေမရိကန္ ျပည္ေထာင္စုမွာ အေရးႀကီးတဲ့ အားသာခ်က္ တရပ္က ရဲတပ္ဖြဲ႔ အင္အားေကာင္းၿပီး ဥပေဒအတုိင္း လက္ေတြ႔ အေကာင္အထည္ ေဖာ္ႏိုင္စြမ္း ရွိတာပါ။ အေမရိကန္ျပည္ လြတ္လပ္ေရး မရခင္ အဂၤလိပ္ေခတ္ကတည္းက အေျခတက် ရွိခဲ့တဲ့ ကိုလိုနီစနစ္ရဲ့ “ေကာင္းေမြ” တခုလို႔ ဆုိႏိုင္ပါတယ္။ အေမရိကန္ အစိုးရ ဆင့္ဆင့္၊ အဆက္ဆက္ဟာ ရဲအင္အားကို လံုေလာက္ေအာင္ အားျဖည့္ထားခဲ့လို႔ ဘယ္အဆင့္မွာ ျဖစ္ျဖစ္ အျပစ္ရွိသူကို အေရးယုူ ႏုိင္စြမ္းရွိခဲ့ပါတယ္။ တရားမွ်တေသာ ဥပေဒ တဖက္တြင္ ဥပေဒေတြရဲ႕  ေလးစားဖြယ္က်ဳိးေၾကာင္း ဓမၼ (legitimacy) ကလည္း ရဲတပ္ဖြဲ႔ကို အားျဖည့္ေပးရာ ေရာက္ပါတယ္။ လွည့္ေနေလွေအာင္း မက်န္ မွန္ကန္တဲ့ အာဏာစက္ သက္ေရာက္ဖို႔ အေၾကာင္း ျဖစ္လာပါတယ္။ တရားဥပေဒ စိုးမိုးမႈ (rule of law) ဟာ လာဘ္ေပးလာဘ္ယူ လိုမ်ဳိး ကိစၥေတြကို ကိုင္တြယ္ဖို႔ အေရးႀကီးပါတယ္။  အစိုးရအရာရွိမ်ားရဲ့ အမူအက်င့္ဟာ ဒီလိုမ်ဳိး မက္လံုးအေပၚ မူတည္ပါတယ္။ သူတို႔ အလုပ္အတြက္ လံုေလာက္တဲ့ လစာ ရရွိျခင္း သက္သက္ကို ဆုိလိုတာ မဟုတ္ဘဲ၊ ဥပေဒကို ခ်ဳိးေဖာက္တဲ့အခါ အျပစ္ေပးခံရမယ္ဆုိတဲ့ အသိတရား ကိန္းေအာင္းေနဖုိ႔ လိုပါတယ္။ ႏုိင္ငံအေတာ္မ်ားမ်ားမွာ အခြန္ေငြ မေပးၾကဘဲ၊ လက္သိပ္ထုိးၾကတဲ့ ကိစၥဟာ  ဥပေဒ ခ်ုိးေဖာက္သူကို ေထာင္ထဲ ပို႔တဲ့ ကိစၥမ်ဳိး နည္းပါးတာနဲ႔ သက္ဆုိင္ပါတယ္။ လာဘ္ေပးလာဘ္ယူမႈကို ဥပေဒအတုိင္း ၾကပ္ၾကပ္မတ္မတ္ ကုိင္တြယ္လို႔ ေအာင္ျမင္မႈ ရခဲ့တဲ့ ေလာေလာလတ္လတ္ ႏိုင္ငံတခုက ေဂ်ာ္ဂ်ီယာ ပါ။ ၂၀၀၃ ႏွင္းဆီ ေတာ္လွန္ေရးအၿပီးမွာ မီးေခး ဆာကက္ရွ္ေဗလီ ေခါင္းေဆာင္တဲ့ အစိုးရက နယ္ပယ္မ်ဳိးစံုမွာ အျမစ္တြယ္ေနတဲ့  လာဘ္ေပးလာဘ္ယူမႈကို တုိက္ဖ်က္ခဲ့တယ္။ ယာဥ္ထိန္းရဲအဖြဲ႔၊ အခြန္တိမ္းေရွာင္မႈ၊  ဥပေဒ လက္တလံုးၾကား ရာဇ၀တ္သားေတြ အေရးကို ကုိင္တြယ္ခဲ့တယ္။ တခ်ဳိ႔ ကိစၥရပ္ေတြကို ပြင့္လင္းျမင္သာမႈ၊ အေပါင္းလကၡဏာ လက္ေတြ႔ေျခလွမ္း (ဥပမာ အစိုးရႏွင့္ ဆုိုင္တဲ့ အခ်က္အလက္တြကို အြန္လုိင္းေပၚ တင္ခဲ့တာမ်ဳိး။ ရဲအဖြဲ႔ လစာကို တုိးေပးခဲ့တာမ်ဳိး) နဲ႔ အစျပဳေဆာင္ရြက္ခဲ့တယ္။ ပိုၿပီး အေရးႀကီးၿပီး ထိထိေရာက္ေရာက္ ကိုင္တြယ္တဲ့ နည္းလမ္းက အစိုးရ အဆင့္ျမင့္ အရာရွိေတြ၊ နာမည္ႀကီး စီးပြားေရးသမားေတြကို ဖမ္းဆီးအေရးယူဖုိ႔ အထူးရဲအဖြဲ႔သစ္ကို ဖြဲ႔စည္းခဲ့တာပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ စိတ္ဓာတ္ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရး လာဘ္ေပး လာဘ္ယူမႈကို ထိန္းခ်ဳပ္ရာမွာ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းအတြင္းက စိတ္ေနစိတ္ထားတစံုလံုးကို ေျပာင္းလဲဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္။ ဥပမာ အေနျဖင့္ မိမိဌာနတခုလံုး လာဘ္ေပးလာဘ္ယူ ကိစၥကို ထမင္းစားေရေသာက္ လုပ္ေနတဲ့ အေျခအေနမွာ ကုိယ္တေယာက္တည္းက မပတ္သက္ဘူးဆုိရင္ အရူးတေယာက္မ်ား ျဖစ္သြားမလား ဆုိတဲ့ အေတြး၀င္လာႏိုင္ပါတယ္။ ဒီလိုအေျခအေနမ်ဳိးမွာ ေဖ်ာင္းဖ် နားခ်တဲ့ နည္း၊ မက္လံုးေပး ဆြဲေဆာင္တဲ့ နည္းလမ္းကို မစဥ္းစားပါနဲ႔။ အေၾကာက္တရားသည္သာ အထိေရာက္ဆံုး နည္းလမ္း ျဖစ္ပါလိမ့္မယ္။ ေဂ်ာ္ဂ်ီယာကိုပဲ ျပန္ၾကည့္ရင္ ႏွင္းဆီ ေတာ္လွန္ေရး မတုိင္ခင္က ဆုိဗီယက္ျပည္ေထာင္စုမွာ လာဘ္ေပးလာဘ္ယူမႈ အဆုိးဆံုး ႏိုင္ငံ ျဖစ္ခဲ့ၿပီး အခုအခ်ိန္မွာေတာ့ အနည္းဆံုး စာရင္း၀င္ ႏုိင္ငံ ျဖစ္သြားပါၿပီ၊ ဥပေဒအတုိင္း ျပတ္ျပတ္သားသား မကိုင္ဘဲ ထိေရာက္တဲ့ အစိုးရမ်ုိး ျဖစ္ဖုိ႔ စိတ္ကူးယဥ္လို႔ မရႏုိင္ပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ ပြင္လင္းမႈသာမႈနဲ႔ တာ၀န္ယူမႈ တာ၀န္ခံမႈ ဆိုတဲ့ ခ်ဥ္းကပ္မႈမ်ဳိးနဲ႔ အစိုးရေကာင္းကို တည္ေဆာက္မယ္ဆုိရင္လည္း အေရးယူ ေဆာင္ရြက္မႈ အပိုင္းကို ျပတ္ျပတ္သားသား မကိုင္တြယ္ရင္ ႀကိဳးစားသမွ် အခ်ည္းအႏွီးပဲ ျဖစ္သြားပါလိမ့္မယ္။ ဆင္ျမဴရယ္ ဟန္တင္တန္က Political Order in Changing Societies စာအုပ္မွာ လူထုႏႈိးထမႈ အရွိန္အဟုန္နဲ႔ အလုိက္သင့္ ေျပာင္းလဲႏိုင္စြမ္း မရွိတဲ့ ႏုိင္ငံေရး စနစ္တခုဟာ အဆံုးသတ္မွာ ၀ရုန္းသုန္းကား အေျခဆုိက္လိမ့္မယ္လို႔ ေဟာကိန္းထုတ္ထားပါတယ္။ ဒီမုိကေရစီ စနစ္နဲ႔ လုိက္ေလွ်ာညီေထြ မရွိတဲ့ ႏိုင္ငံေတာ္ ယႏၱယားဟာလည္း အလုိက္သင့္ ၿပိဳက်သြားႏုိိင္ပါတယ္။ ေနာက္ဆံုး အဆင့္ႏွစ္ဆင့္ ရွင္သန္အားေကာင္းေသာ ဒီမုိကေရစီစနစ္ တည္ေဆာက္ေရးမွာ ေနာက္ထပ္ အေရးႀကီးေသာ အဆင့္ ႏွစ္ဆင့္ က်န္ပါေသးတယ္။  အိုးနင္းခြက္နင္း လူမႈ ႏိႈးထမႈကို စည္းကမ္း မူေဘာင္သြင္းရတဲ့ ကိစၥေတြပါပဲ။ ပထမအဆင့္ကေတာ့ လူမႈႏိႈးၾကား လႈပ္ရွားသူေတြကို ႏုိင္ငံေရး ပါတီအျဖစ္ ေျပာင္းလဲၿပီး ေရြးေကာက္ပြဲေတြမွာ ၀င္ေရာက္ယွဥ္ၿပိဳင္ေစတာ ျဖစ္ပါတယ္။ လူထုအေျချပဳ အဖြဲ႔အစည္းေတြဟာ အေရးတခု (issue) ကို အာရံုစိုက္တာ မ်ားၿပီး ႏုိင္ငံေရး ပါတီမ်ားလို မဲဆႏၵရွင္ေတြရဲ႕ ေထာက္ခံမႈကို အရယူဖို႔အထိ မႀကိဳးစားၾကပါဘူး။ အက်ဳိးဆက္တခုကေတာ့ ေရြးေကာက္ပြဲ ျဖစ္စဥ္မွာ လစ္ဘရယ္ အုပ္စုေတြဟာ အားမေကာင္းဘဲ အ႐ႈံးႏွင့္ ႀကံဳရတတ္ပါတယ္။ အသြင္ကူးေျပာင္းခါစ ႏုိင္ငံေတြ ႐ုရွား အစ၊ ယူကရိန္း အလယ္၊ အီဂ်စ္ အဆံုး သင္ခန္းစာေတြကို ထုတ္ယူႏုိင္ပါလိမ့္မယ္။ ဒုတိယ အဆင့္ကေတာ့ ႏုိိင္ငံေတာ္ တည္ေဆာက္ေရးနဲ႔ ႏုိင္ငံေတာ္ စြမး္ေဆာင္ရည္ ကိစၥနဲ႔  ဆုိင္ပါတယ္။ ဒီမုိကရက္တစ္ အစိုးရတရပ္ ျဖစ္လာရင္ လက္ေတြ႔ အုပ္ခ်ဳပ္ရပါမယ္။ တဖက္က ဥပေဒ ေဘာင္အတြင္းက အာဏာစက္ကို အသံုးျပဳရသလို တျခား တဖက္မွာ ျပည္သူ႔ လိုအပ္ခ်က္ကိ္ု ျဖည့္ဆည္းေပးဖို႔ တာ၀န္ရွိလာပါတယ္။ ဒီမုိကေရစီ အစိုးရျဖစ္ေနလည္း လူထု ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ကိ္ု မျဖည့္ေပးႏုိင္ရင္ တရား၀င္မႈ ဆံုးရွဳံးရမွာ ဓမၼတာ ပါပဲ။ အေမရိကန္ ျပည္ေထာင္စု သမုိင္းကို ၾကည္ရင္လည္း ေခတ္မီ ႏိုင္ငံေတာ္ကို မတည္ေဆာက္ဘဲ ဒီမုိကေရစီဘက္ကို ေဇာင္းေပးလြန္းလုိ႔ အစိုးရ အရည္အေသြး က်ဆင္းတာကို ေတြ႔ႏုိင္ပါသည္။ ဒီလိုဆုိလုိ႔ ေခတ္မီ ႏိုင္ငံေတာ္ကို အာဏာရွင္စနစ္ေအာက္မွာပဲ တည္ေဆာက္ႏုိင္မယ္္လို႔ မဆုိလိုပါဘူး။ အခ်က္အလက္အရ ၾကည့္ရင္ေတာ့ အေျခက်ၿပီးသား ဒီမုိကေရစီ ႏုိင္ငံေတြဟာ ႏုိင္ငံတည္ေဆာက္ေရးက ေရွ႕၊ ဒီမုိကေရစီက ေနာက္က လိုက္ခဲ့ၾကတာ အမွန္ပါပဲ။ ဒီလမ္းေၾကာင္းကို ဟန္တင္တန္က “အာဏာရွင္ေမာင္းႏွင္းေသာ အသြင္ကူးေျပာင္းေရး” (authoritarian transition) လို႔ အမည္ေပးပါသည္။ သုိ႔ေသာ္လည္း မ်က္ေမွာက္ေခတ္မွာ ျပည္သူတို႔ရဲ႕ ဒီမုိုကေရစီကို ေတာင့္တတဲ့ အာသီသ၊ ဒီမုိကေရစီအေပၚ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္က ျမင့္မားလြန္းတာေၾကာင့္ ယခင္လမ္းေၾကာင္းအတုိင္း လိုက္လို႔ မရေတာ့ပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ အဆုိးလုိ႔ပဲ ယူယူ၊ အေကာင္းလို႔ပဲ ေျပာေျပာ ဒီေန႔ ကမၻာ့ႏုိင္ငံေတြ အေတာ္မ်ားမ်ားအတြက္ ေခတ္မီႏုိင္ငံ တည္ေဆာက္ေရးနဲ႔ ဒီမုိကေရစီ အင္စတီ က်ဴးရွင္း၊ ဥပေဒ စိုးမိုးမႈ အသက္၀င္ေအာင္ ေဆာင္ရြက္ျခင္း လုပ္ငန္းစဥ္ ႏွစ္ခုလံုးကို တခ်ိန္တည္း တၿပိဳင္တည္းမွာ လုပ္ေဆာင္႐ုံက လြဲလို႔ တျခား နည္းလမ္း မရွိပါဘူး။ ေနသြင္