ကမၻာက ဗုဒၶသာသနာကို သိရွိဖို႔ လုပ္ေဆာင္ၾကသူေတြထဲမွာ သီရိလကၤာႏုိင္ငံမွာ တာဝန္ထမ္းေဆာင္တဲ့ George Turner က မဟာဝံသက်မ္းကို အဂၤလိပ္လို ျပန္ဆိုထုတ္ေဝခဲ့တယ္။ ဒါ ပထမဆုံး ဗုဒၶစာေပကို အေနာက္ကမၻာေပၚ ေျခခ်လိုက္ျခင္းပါပဲ။ ၁၈၃၇ ခုႏွစ္ထဲမွာပါ။ တကယ္က်ယ္ျပန္႔ၿပီး လူအမ်ား စိတ္ဝင္စားေအာင္ ဆြဲေဆာင္ႏိုင္ခဲ့သူကေတာ့ Edwin Arnold ပါပဲ။ သူ႔ရဲ႕ The Light of Asia အာရွတိုက္ရဲ႕ အလင္းေရာင္ဆိုတဲ့ စာအုပ္ပါ။ ဒီစာအုပ္ေတြေၾကာင့္ ဗုဒၶသာသနာအေပၚ အေနာက္အုပ္စုေတြ စိတ္ဝင္စားလာၾကတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္မွာ ပါဠိစာေပအသင္း (Parli Text Society) ကို Thumas Willian Rhys Davids တို႔က တည္ေထာင္ခဲ့ၾကတယ္။ ေနာက္ေတာ့ သူ႔ဇနီး Mrs.Rhys Davids လည္း အပါအဝင္ ျဖစ္လာတယ္။ မစၥစ္ေဒးဗစ္ကိုေတာ့ ေနာက္ပိုင္းမွာ “ပါဠိေဒဝီ” လို႔ တင္စားေခၚခဲ့ၾကရတယ္။ လယ္တီေက်ာက္စာမွာ ေရးထိုးထားတာေတြက သူ႔အေမးကို ဆရာေတာ္ႀကီးက ေျဖထားတာေတြေပါ့။ သူတို႔ ပါဠိအသင္းကလည္း သုတၱံနဲ႔ ဝိနည္းပိုင္းဆိုင္ရာေတြကို ေရးသားျပန္ဆို ထုတ္ေဝခဲ့ၾကတာေတြ ရွိတယ္။ ၁၉၀၀ ျပည့္ႏွစ္ထဲမွာေတာ့ ဗုဒၶဝါဒမဂၢဇင္းကို အဂၤလိပ္လို ထုတ္ေဝခဲ့တယ္။ သုံးလတႀကိမ္ထုတ္ပါ။ အဲဒီစာေစာင္မွာ ဦးေရႊဇံေအာင္က အဘိဓမၼာကို ဝင္ေရးရာက ဦးစီးထုတ္ေဝသူ အရွင္ေမေတၱယ်နဲ႔ ေတြ႔ဆုံၿပီး အဂၤလန္ ပါဠိက်မ္းစာအသင္း ဥကၠ႒ျဖစ္တဲ့ မစၥစ္ေဒးဗစ္နဲ႔ သိကၽြမ္းခဲ့ပါတယ္။ ဦးေရႊဇံေအာင္ဟာ ၁၈၉၅ ခုႏွစ္ထဲမွာ ဆရာေတာ္ ဦးဂႏၵမာထံ အဘိဓမၼာကို သင္ယူေလ့လာခဲ့သလို လယ္တီဆရာေတာ္ထံမွာလည္း ေလ့လာဆည္းပူးခဲ့သူ ျဖစ္တယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဗုဒၶအဘိဓမၼာပိုင္းမွာ အေတာ္က်မ္းေပါက္ေအာင္ ဆည္းပူးၿပီးျဖစ္တယ္။ ၁၉၁၀ ခုႏွစ္ထဲမွာ “အဘိဓမၼတၳသဂၤဟ” က်မ္းကို (Compendium of Philosophy) ဆိုတဲ့အမည္နဲ႔ ျပန္ဆိုထုတ္ေဝခဲ့ပါတယ္။ ဒီမွာ စိတ္ဝင္စားစရာေကာင္းတဲ့ ကိစၥရပ္ေလးအေၾကာင္း ေျပာရဦးမယ္။ အဘိဓမၼတၳသဂၤဟက်မ္းကို ဦးေရႊဇံေအာင္ ျပန္ဆိုေနခ်ိန္မွာပဲ လန္ဒန္ပါဠိက်မ္းစာ အသင္းကလည္း အဂၤလိပ္လို ျပန္ဆိုေနခ်ိန္ပါ။ တိုင္ဆိုင္မႈတခုပါပဲ။ ပါဠိအသင္းကလည္း သုတၱံနဲ႔ ဝိနည္းေတာ္တို႔သာ ျပန္ဆိုၿပီးတာရွိေတာ့ က်န္ေနေသးတဲ့ အဘိဓမၼာကို ျပန္ဆိုဖို႔ လိုေသးတာေၾကာင့္ ႀကိဳးစားလုပ္ေဆာင္ျခင္းပါပဲ။ တကယ္ေတာ့ ဗုဒၶအဘိဓမၼာဟာ အလြန္ခက္ခဲနက္နဲတဲ့ အပိုင္းပါ။ အဘိဓမၼာဆိုရာမွာ အဘိနဲ႔ ဓမၼ ႏွစ္ခုေပါင္းထားတာ။ “အဘိ” ဆိုတာ “သာလြန္ႏူးညံ့နက္နဲျခင္း” အဓိပၸာယ္ရတယ္။ “အဘိဓမၼ သဂၤဟ” က်မ္းဆိုတာကလည္း ဗုဒၶရဲ႕အဘိဓမၼာ (၇) က်မ္းကို အႏွစ္ခ်ဳပ္ထားတာဆိုေတာ့ ပိုလို႔ ခက္ခဲနက္နဲ ႐ႈပ္ေထြးလွပါတယ္။ အဲဒီအဘိဓမၼာ ၇ က်မ္းကိုပဲ “သၿဂႋဳဟ္” လို႔ ေခၚၾကပါတယ္။ ဒီက်မ္းကိုပဲ လန္ဒန္ပါဠိအသင္းကလည္း ဘာသာျပန္ဆိုေနခဲ့တာ။ ဒါကိုေတာ့ ဦးေရႊဇံေအာင္ မသိခဲ့ရွာပါဘူး။ သူယုံၾကည္ရာ သူလုပ္ေဆာင္ေနတဲ့ သေဘာပါပဲ။ ဒီလိုနဲ႔ ဦးေရႊဇံေအာင္ဟာ ျပန္ဆိုလို႔ၿပီးတာနဲ႔ လန္ဒန္ရွိ ပါဠိအသင္းကို ပို႔လိုက္ပါေတာ့တယ္။ ပါဠိအသင္းႀကီးကလည္း ဦးေရႊဇံေအာင္ရဲ႕ ဘာသာျပန္ခ်က္ ေရာက္လာတာနဲ႔ ဝိုင္းဝန္းဖတ္႐ႈ ေဆြးေႏြးၾကၿပီး သူတို႔ျပန္ဆိုခ်က္ကို ရပ္ဆိုင္းထားလိုက္ပါေတာ့တယ္။ ဦးေရႊဇံေအာင္ရဲ႕ ျပန္ဆိုမႈဟာ ပိုတိက် ေကာင္းမြန္ရွင္းလင္းတယ္လို႔ ဆုံးျဖတ္ခဲ့ၾကပါတယ္။ ေနာက္မွ ဦးေရႊဇံေအာင္နဲ႔ ညိႇႏိႈင္းေဆြးေႏြးၿပီး သူ႔ျပန္ဆိုခ်က္ကိုပဲ ထုတ္ေဝလိုက္ပါေတာ့တယ္။ အဲဒီအခ်ိန္ကစၿပီး အဂၤလန္နဲ႔ အေနာက္ကမၻာတို႔မွာ ဗုဒၶအဘိဓမၼာကို ေလ့လာႏိုင္ၾကေတာ့တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္လည္း ပထမဦးဆုံး ဗုဒၶအဘိဓမၼာ မီး႐ႉးတိုင္ကို စတင္ထြန္းညိႇေပးသူဟာ ဦးေရႊဇံေအာင္ပဲျဖစ္တယ္လို႔ မွတ္တမ္းတင္လိုက္ၾကပါေတာ့တယ္။ ဒီမွာ ေျပာခ်င္တာတခုက အဂၤလန္ရွိ ပါဠိက်မ္းစာအသင္းဟာလည္း နယ္နယ္ရရေတြေတာ့ မဟုတ္ဘူး။ ဥကၠ႒ျဖစ္သူ မစၥစ္ေဒးဗစ္ဆိုတာ လယ္တီဆရာေတာ္ႀကီးကို ဗုဒၶဘာသာနဲ႔ အဘိဓမၼာ ဆိုင္ရာ ေမးခြန္းေတြကို ပါဠိလိုေမးၿပီး ဆရာေတာ္ႀကီးကလည္း ပါဠိလိုျပန္ေျဖတာ။ ပါဠိနဲ႔ ဗုဒၶစာေပဆိုင္ရာမွာ အေတာ္ႏွံ႔စပ္ ကၽြမ္းက်င္သူပါ။ သူတို႔ႏွစ္ဦးရဲ႕ ပါဠိလို အေမးအျဖေတြကိုလည္း ဦးေရႊဇံေအာင္ပဲ အဂၤလိပ္လို ျပန္ဆုိေပးခဲ့တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ အဲဒီလို ပါဠိစာေပ ႏွံ႔စပ္ ကၽြမ္းဝင္သူေတြဟာ သူတို႔ျပန္ဆိုေနဆဲ အဘိဓမၼတၳသဂၤဟက်မ္းကို ဆက္မျပန္ေတာ့ဘဲ ရပ္ဆိုင္းလိုက္ျခင္းဟာ အံ့ဖြယ္သေဘာထား ႀကီးျမတ္မႈလို႔ ဆိုၾကရမွာပါ။ ငါတို႔အသင္းပဲ၊ ငါတို႔ျပန္ဆိုမယ္ဆိုတဲ့ လက္ဝါးႀကီးအုပ္လိုစိတ္ မရွိဘဲ သင့္ေလ်ာ္ေကာင္းမြန္ရာကို လက္ခံလုပ္ေဆာင္ေပးခဲ့တဲ့ ပညာရွင္ သေဘာထားႀကီးျမတ္မႈကို အစဥ္ႏွလုံးသြင္းမိ ေလးစားမိပါတယ္။ ဦးေရႊဇံေအာင္ရဲ႕ ပုဂိၢဳလ္ေရး အခ်က္အလက္ေတြကေတာ့ ဆရာေရႊဥၾသတို႔ ေရးတာေတြ ေမာင္သုတရဲ႕ စာဆိုေတာ္မ်ား အတၳဳပၸတၱိတို႔မွာ ပါရွိၿပီးျဖစ္လို႔ အထူးေျပာစရာ မရွိပါဘူး။ ဒါေပမယ့္ မျဖစ္မေန ေျပာရမွာ ရွိပါေသးတယ္။ ဒါကေတာ့ ကိုလိုနီေခတ္ ရန္ကုန္တကၠသိုလ္ကေန ထိုက္ထိုက္တန္တန္ ဂုဏ္ထူးေဆာင္စာေပပါရဂူဘြဲ႔ (LL.D) ေပးအပ္ခ်ီျမႇင့္ခံရသူဟာ ရွားရွားပါးပါး လယ္တီဆရာေတာ္ႀကီးနဲ႔ လူပုဂၢိဳလ္ထဲက ဦးေရႊဇံေအာင္တို႔ပါ။ ထူးျခားတာက အဲဒီဘြဲ႔ႏွင္းသဘင္ကို ႏွစ္ဦးစလုံး မတက္ေရာက္ႏိုင္ျခင္းပါပဲ။ လယ္တီဆရာေတာ္ႀကီးကိုေတာ့ ဆရာေတာ္ႀကီးရွိရာ စစ္ကိုင္းေခ်ာင္ကို တကၠသိုလ္အဓိပတိျဖစ္သူ ဘုရင္ခံ ဆာရယ္ဂ်ီနယ္ကရက္ေဒါက္ ကုိယ္စား ထိပ္တင္ျဖဴက ဆက္ကပ္ခဲ့ပါတယ္။ ၁၉၂၁ ခုႏွစ္ ဂ်ဴဗလီေဟာမွာ က်င္းပတဲ့ ဘြဲ႔ႏွင္းသဘင္ကိုေတာ့ မတက္ေရာက္ခဲ့ပါ။ ေနာက္လူပုဂိၢဳလ္တေယာက္ျဖစ္တဲ့ ဦးေရႊဇံေအာင္ကိုလည္း ၁၉၃၂ ခုႏွစ္မွာ “စာေပပါရဂူဘြဲ႔" LL.D ေပးအပ္ခဲ့ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဦးေရႊဇံေအာင္တေယာက္ တက္ေရာက္မယူႏိုင္ခဲ့ပါဘူး။ ဘြဲ႔ႏွင္းသဘင္ မက်င္းပမီ (၁၀) ရက္ခန္႔အလို ၁၉၃၂ ခု ေမလ (၁၁) ရက္ေန႔မွာ ဘဝတပါး ေျပာင္းေရႊ႕သြားခဲ့ပါၿပီ။ အဂၤလန္ႏိုင္ငံ ပါဠိက်မ္းစာအသင္းႀကီးနဲ႔ ေအာက္စဖုိ႔တကၠသိုလ္ အဘိဓမၼာ အသင္းတို႔မွာေတာ့ ဗုဒၶအဘိဓမၼာကို ကမၻာသိေအာင္ မီး႐ႉးတိုင္ကို စတင္ထြန္းညိႇေပးသူဟာ ဦးေရႊဇံေအာင္ျဖစ္ၿပီး ဗုဒၶအဘိဓမၼာ မီး႐ႉးတိုင္ကို လက္ဆင့္ကမ္း သယ္ေဆာင္ထြန္းညိႇခဲ့သူကေတာ့ ဆရာေတာ္ ရွင္ေသဌိလျဖစ္ေၾကာင္း သတ္မွတ္ကမၸည္းထိုးထားတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ မွတ္ခ်က္။ ဦးေရႊဇံေအာင္ဟာ လက္ဝဲသုႏၵရရဲ႕ “မဲဇာေတာင္ေျခရတုပုဒ္စုကိုလည္း အဂၤလိပ္လို ျပန္ဆိုခဲ့တယ္။ ပါေမာကၡ ဂ်ီဗန္ရဲ႕ Logic စာအုပ္ကိုလည္း တကၠိယန ဒီပနီ ဆိုၿပီး ျပဳစုခဲ့တယ္။ ဗုဒၶသာသနာဆိုင္ရာ ျပဳစုခဲ့တဲ့က်မ္းေတြက ၁။ ဇရာလကၡဏဒီပနီက်မ္း (အိုမင္းရင့္ေရာ္အသြင္ျပက်မ္း) ၂။ တကၠိယနဒီပဏီက်မ္း (ႀကံဆေသာနည္းကိုညႊန္ျပေသာက်မ္း) ၃။ ကာယဂၤသမၻာရဒီပနီ (ကိုယ္အဂၤါဖြဲ႔စည္းပုံညႊန္ျပေသာက်မ္း) ၄။ ႐ူပဒီပနီက်မ္း (႐ုပ္ကိုညႊန္ျပေသာက်မ္း) ၅။ ယမကေခၚ ယမိုက္က်မ္း (အစုံစုံေဟာေတာ္မူေသာက်မ္း။ ၆က်မ္းေျမာက္အဘိဓမၼာ) ၆။ ကထာဝတၳဳ (ေဒသနာအစဥ္ျပက်မ္း) ၇။ အဘိဓမၼတၳသဂၤဟက်မ္းတို႔ ျဖစ္တယ္။ ဆရာေ႒း