တေန႔က ဖတ္လိုက္ရတဲ့ စာတမ္းတခုထဲမွာ UNICEF ရဲ႕ ေလ့လာေတြ႔ရွိခ်က္အရ ကမၻာေပၚရွိ အသက္ ၁၃ ႏွစ္ႏွင့္ ၁၅ ႏွစ္အတြင္းရွိ လူဦးေရရဲ႕ တစ္ဝက္ေက်ာ္ဟာ ေက်ာင္းတြင္း အၾကမ္းဖက္အႏုိင္က်င့္ျခင္း (School bullying) ကုိ ေတြ႔ႀကံဳခံစားေနရတယ္လို႔ ဖတ္လိုက္ရပါတယ္။ လူဦးေရအရဆိုရင္ေတာ့ သန္း (၁၅၀) ေလာက္ ခံေနရတာျဖစ္မွာပါ။ ဒီလိုခံေနရတဲ့ ႏုိင္ငံေတြထဲမွာ အမ်ားဆံုးႏုိင္ငံကေတာ့ ဂ်ပန္ႏုိင္ငံက အမ်ားဆံုးျဖစ္ၿပီး ထိုင္းႏုိင္ငံက ဒုတိယလိုက္တယ္လို႔ စိတ္ပုိင္းဆုိုင္ရာ က်န္းမာေရးဌာန (Mental Health Department) ရဲ႕ စစ္တမ္းက ဆိုပါတယ္။ ကိုယ္ငယ္ငယ္က ေယာက်ာ္းေလးေတြထဲမွာ နည္းနည္းႏြ႔ဲေနေတာ့ ေယာက်ာ္းေလးေတြပဲတက္တဲ့ အမ်ိဳးသားေက်ာင္းမွာ အခုလို ေက်ာင္းတြင္းဗုိလ္က်တာကို အနည္းနဲ႔အမ်ား ခံခဲ့ရတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဝုိင္းဝန္းအားေပးတဲ့ သူငယ္ခ်င္းေကာင္းေတြ ဆရာမ ေကာင္းေတြေၾကာင့္ ဆိုးဆိုးဝါးဝါးအဆင့္ေတာ့ မေရာက္ခဲ့ပါဘူး။ ကိုယ္တိုင္ကလည္း ၿငိမ္ခံတာမဟုတ္ဘဲ ဆတ္ဆတ္ထိမခံ ျပန္စြာ ျပန္တုံ႔ျပန္တတ္တဲ့ လူမ်ိဳးဆိုေတာ့ ရင္ဆိုင္ႏိုင္ခဲ့တယ္။ ဒါေပမယ့္ အႏိုင္က်င့္ခံရရင္ ဘယ္ေလာက္ မလံုမၿခံဳျဖစ္သလဲ။ သက္ေရာက္မႈေတြ ရွိသလဲဆိုတာ ေကာင္းေကာင္းစာနာမိပါတယ္။ ဒီလို ေက်ာင္းတြင္းအၾကမ္းဖက္ အႏိုင္က်င့္ျခင္းေတြမွာ ပံုစံအမ်ဳိးမ်ိဳး ရွိတတ္ပါတယ္။ ပထမတခုကေတာ့ ႐ုပ္ပုိင္းဆုိင္ရာ အနုိင္က်င့္ျခင္းပါ။ ႐ုပ္ပုိင္းဆုိင္ရာ အႏုိင္က်င့္ျခင္းဆုိတာ အႏုိင္က်င့္သူ (bully) ႏွင့္ အႏုိင္က်င့္ခံရသူ (victim) တို႔အၾကား မလုိခ်င္ မလုိလားအပ္တဲ့ ထိေတြ႔ဆက္ဆံျခင္းမ်ဳိးကို လုပ္ေဆာင္တာျဖစ္ပါတယ္။ ဥပမာ- တုိက္ခုိက္ရန္ျဖစ္ျခင္း၊ ႐ုပ္ပုိင္းဆုိင္ရာ အရွက္ရေစျခင္း၊ လည္ပင္းညႇစ္ျခင္း၊ မသင့္ေလ်ာ္စြာ ထိကုိင္ျခင္း၊ ကန္ျခင္း၊ လိမ္ဆြဲျခင္း၊ ဆံပင္ဆြဲျခင္း၊ လက္သီးျဖင့္ထုိးျခင္း၊ တြန္းျခင္း၊ မခံႏုိင္ေအာင္စျခင္း၊ ၿခိမ္းေျခာက္ျခင္းတို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒုတိယကေတာ့ စိတ္ခံစားမႈပုိင္းဆုိင္ရာ အႏုိင္က်င့္ျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါကေတာ့ အႏုိင္က်င့္သူကေန အႏုိင္က်င့္ခံရသူရဲ႕ စိတ္ခံစားမႈ အေျခအေနကုိ ဒဏ္ရာရေစေအာင္ လုပ္ေဆာင္တာမ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ဥပမာ- တဖက္လူ ထိခုိက္ေစမည့္ ေကာလာဟလသတင္းမ်ား ျဖန္႔ျခင္း၊ တဖက္လူကုိ ဆန္႔က်င္ရန္ လူစု၍ အသင္းဖြဲ႔ျခင္း၊ ရည္ရြယ္ခ်က္ရွိစြာ တဖက္လူကုိ လ်စ္လ်ဴ႐ႈျခင္း၊ ရယ္စရာ၊ ေလွာင္စရာ ျပဳလုပ္ျခင္း၊ ထိခုိက္ေစေသာ စကားမ်ားဆုိျခင္း စသည္တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ တတိယကေတာ့ ႏႈတ္ (စကားလုံး) ျဖင့္ အႏုိင္က်င့္ျခင္းပါ။ ႏႈတ္ျဖင့္ အႏုိင္က်င့္ျခင္းဆုိတာ မဟုတ္မမွန္ေသာ စြပ္စြဲခ်က္ေတြနဲ႔ တဖက္လူကုိ စိတ္ပုိင္းဆုိင္ရာ ထိခုိက္မႈ ျဖစ္ေပၚေစေအာင္ လုပ္ေဆာင္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဥပမာ- တဖက္လူကုိ တုိက္ခုိက္ေသာ စကားလုံးမ်ားျဖင့္ တုိက္႐ုိက္ေျပာဆုိျခင္း၊ တဖက္လူ၏ ဂုဏ္သိကၡာႏွင့္ နာမည္ပ်က္ေအာင္ ေျပာဆုိျခင္း၊ တဖက္လူ၏ ပုံသဏၭာန္၊ အဝတ္အစားႏွင့္ ခႏၶာကုိယ္ကုိ ေစာ္ကားေျပာဆုိျခင္း၊ ပ်က္ရယ္ျပဳျခင္း၊ သိမ္ငယ္ေအာင္ ျပဳလုပ္ျခင္းတို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ ေခတ္ကာလအရ ေပၚေပါက္လာတဲ့ စတုတၳတမ်ိဳးကေတာ့ ဆုိက္ဘာတုိက္ခုိ္က္မႈ ျဖစ္ပါတယ္။ ဆုိက္ဘာတုိက္ခုိက္မႈ ဆုိသည္မွာ social networks မ်ား၊ websites မ်ားတြင္ posts မ်ားတင္ျခင္း၊ text messages မ်ား၊ email မ်ားမွတဆင့္ online တြင္ ေနရာယူ၍ တဖက္လူကုိ တုိက္ခုိက္ျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ ေက်ာင္းတြင္ အႏုိင္က်င့္တိုက္ခိုက္မႈမွာ အုပ္စုဖဲြ႔ အနိုင္က်င့္တာမ်ိဳးရယ္နဲ႔ တဦးတေယာက္ခ်င္း အႏုိင္က်င့္တာမ်ိဳးရယ္ဆိုၿပီး ရွိတတ္ပါေသးတယ္။ အုပ္စုဖြဲ႔အႏုိင္က်င့္ျခင္း (pack/group bullying) ဆုိတာကေတာ့ လူျခင္းျဖစ္ေစ၊ ဆုိက္ဘာမွျဖစ္ေစ တဖက္လူကုိ ႐ုပ္ပုိ္္င္းဆုိင္ရာ သုိ႔မဟုတ္ စိတ္ခံစားမႈပုိင္းဆုိင္ရာ ထိခုိက္ေစရန္ အုပ္စုဖြဲ႔တုိက္ခုိ္က္ျခင္း ျဖစ္သည္။ လူခ်င္းေတြ႔ၿပီး အႏုိင္က်င့္တာေတြကို ေက်ာင္းဝန္းက်င္၊ အားကစားခန္းမနဲ႔ ေက်ာင္းကားမ်ားေပၚတြင္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေက်ာင္းသြားေက်ာင္းျပန္လုပ္တဲ့ လမ္းေပၚမွာလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ တဦးတေယာက္ခ်င္း အႏုိင္က်င့္ျခင္း (individual bullying) ဆုိတာကေတာ့ တေယာက္က တေယာက္ကို စိန္ေခၚၿပီး လူခ်င္းေတြ႔၍ေသာ္လည္းေကာင္း၊ ဆုိက္ဘာကုိ အသုံးျပဳ၍ေသာ္လည္းေကာင္း တုိက္ခုိက္ျခင္းျဖစ္ၿပီး စိတ္ပုိင္းဆုိင္ရာ၊ ႐ုပ္ပုိ္င္းဆုိင္ရာ ထိခုိ္က္ေစျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ အုပ္စုဖြဲ႔၍ တုိက္ခုိ္က္ရန္ မျဖစ္ႏုိင္တဲ့ ေရခ်ဳိးခန္းကဲ့သုိ႔ေသာ ေနရာမ်ဳိးတြင္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေက်ာင္းတြင္း အႏုိင္က်င့္တာကို ခံရတဲ့အခါ ခံရတဲ့ကေလးဟာ အၿမဲတမ္း ေၾကာက္လန္႔စိုးရိမ္ေနရတာ ခံစားေနရပါတယ္။ အႏုိင္က်င့္ခံရမယ္ဆိုတဲ့ စိတ္ေၾကာင့္ ေပ်ာ္ရႊင္တက္ႂကြမႈေတြ ေပ်ာက္ဆံုုးေနတတ္ပါတယ္။ ၾကာလာတဲ့အခါ စိတ္က်ေရာဂါေတြ စိတ္ဖိစီးမႈေတြ ခံစားလာတတ္ပါတယ္။ ယုံၾကည္မႈေပ်ာက္ဆုံးတာမ်ိဳး ကုိယ္တုိင္ တန္ဖုိးမထားေတာ့မ်ိဳးေတြ ရွိလာပါတယ္။ ပညာေရး၊ ဖံြ႔ၿဖိဳးေရးအေပၚ ထိခိုက္လာပါေတာ့တယ္။ အႏုိင္က်င့္မႈက ျပင္းထန္လာတဲ့အျပင္ တိုင္ၾကားသင့္တဲ့ မိဘဆရာေတြကို မတိုင္ၾကားရတဲ့ အခါမ်ိဳးမွာ ေနာက္ဆံုး မိမိကုိယ္မိမိ သတ္ေသတာေတြ လုပ္လာတတ္ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ေက်ာင္းတြင္း အႏုိင္က်င့္မႈေတြကို ျမင္တဲ့အခါမွာ ဘယ္သူမဆို တားဆီးေပးဖို႔ လိုအပ္တယ္။ ဆရာဆရာမေတြအျပင္ ေက်ာင္းဝန္ထမ္းေတြ အားလံုးက သိထားၿပီး ေျဖရွင္းတာ တားဆီးတာေတြ လုပ္ဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္။ တခါတေလ ဆရာဆရာမ အေရအတြက္နဲ႔ ေက်ာင္းသားအေရအတြက္ မကိုက္ညီဘဲ မ်ားလြန္းတဲ့အခါ ေက်ာင္းသားအခ်င္းခ်င္း တားဆီးတတ္ေအာင္ သင္ၾကား ပညာေပးသင့္ပါတယ္။ စာသက္သက္မဟုတ္ဘဲ စိတ္ဓာတ္ေတြ ေကာင္းလာေအာင္ အႏိုင္က်င့္ ဗုိလ္က်ခ်င္တဲ့ အျပဳအမူေလးေတြ မရွိလာေအာင္ သြန္သင္ဖို႔ အထူးလိုအပ္ပါတယ္။ မိဘေတြကလည္း ကိုယ့္သားသမီးရဲ႕ အေျခအေနကို ေလ့လာေနတတ္ဖို႔ လိုပါတယ္။ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ထိခိုက္ေနတဲ့ပံု ရွိေနလား၊ ဒဏ္ရာဒဏ္ခ်က္ေတြ ရွိေနလား၊ ေက်ာင္းသြားခ်င္တဲ့စိတ္ မရွိေနလား ဆိုတာေတြကို အကဲခတ္ၿပီး ဆရာဆရာမေတြ သူ႔သူငယ္ခ်င္းေတြနဲ႔ ေမးျမန္းစံုစမ္းတာ လုပ္သင့္ပါတယ္။ ကိုယ့္သားသမီး ကိုယ္တိုင္က တျခားသူေတြကုိ အႏိုင္က်င့္တာေတြ မလုပ္ေအာင္ သြန္သင္ဆံုးမေပးဖို႔ လိုပါတယ္။ ေအာင္မ်ဳိးမင္း