The Old Rangoon စာအုပ္ေရးတဲ့ ႏိုဝယ္ဆင္းဂါးက သူ႔စာအုပ္မွာ ေရးေတာ့ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သစ္တည္ခ်ိန္မွာ သမိုင္းဝင္အေဆာက္အုံေတြ အၿဖိဳဖ်က္ခံလိုက္ရတဲ့အတြက္ သူအလြန္ဝမ္းနည္းေၾကာင္း၊ သမိုင္းတန္ဖိုး ဆုံးရႈံးသြားတဲ့အတြက္ စိတ္မေကာင္းျဖစ္မိေၾကာင္းကို စာအုပ္အမွာစာမွာ တခုတ္တရ ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ အဲ့ဒီအခ်ိန္က ျမန္မာတို႔ရဲ႕ ႀကီးႀကီးမားမား အေဆာက္အုံဆိုတာ ေစတီပုထိုးေတြပဲရွိတာပါ။ ႏိုဝယ္ဆင္းဂါးကလည္း ဒါကိုပဲ ရည္ ညႊန္းလိုဟန္ရွိပါတယ္။ သူကိုယ္တိုင္ကလည္း သူ႔ရဲ႕ လူငယ္ဘဝတေလ်ာက္လုံးက ျမန္မာျပည္မွာ ႀကီးျပင္းခဲ့ရသူျဖစ္သလို သူ႔လူမ်ိဳးရဲ႕ မဆင္မျခင္လုပ္ရပ္ေတြအေပၚမွာ အားနားဟန္ရွိတာကို သူ႔စာေတြမွာ ေတြ႔ရပါတယ္။ သူက “ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သစ္တည္ဖို႔ ၿဗိတိသွ်တို႔ ၿမိဳ႕ကိုရွင္းလိုက္ခ်ိန္တြင္ ႂကြင္းက်န္ရစ္ခဲ့ေသာ ဘုရားမ်ားမွာ ဆူးေလႏွင့္ ဗိုလ္တေထာင္ႏွစ္ဆူသာ က်န္ရစ္ခဲ့သည္။ ထိုအခ်ိန္က ဗိုလ္တေထာင္မွာ ေရႊမခ်ေသးတဲ့အတြက္ အဂၤလိပ္တို႔က ဘုရားျဖဴဟုသာ ေခၚခဲ့ၾကသည္” လို႔ ေရးခဲ့တယ္။ က်န္ရစ္တာကိုသာ ေဖာ္ျပၿပီး အၿဖိဳခံရတဲ့ ဘုရားေတြအေၾကာင္း အတိအက်ေဖာ္မျပခဲ့ပါဘူး။ ဒါေပမယ့္ ၁၈၂၄က အေစာဆုံးနဲ႔ေရွးအက်ဆုံး ေရးဆြဲထားတဲ့ J.Grierson ရဲ႕ Twlve Select Views of the Seat of War စာအုပ္ထဲက ဆူးေလေစတီနဲ႔ ပတ္ဝန္းက်င္ပုံ ေရးဆြဲထားတဲ့ ပန္းခ်ီ ကားကိုေတာ့ ေဖာ္ျပညႊန္းဆိုခဲ့ပါတယ္။ အဲ့ဒီပန္းခ်ီကားဟာ ဆူးေလေစတီကို အခုၿမိဳ႕ေတာ္ခန္းမေရွ႕ကေန ေရးဆြဲထားတာ။ ဆူးေလေစတီေတာ္ရဲ႕ေနာက္မွာ ေစတီႏွစ္ဆူပုံပါ ရွိေနတာကို ေတြ႔ျမင္ႏိုင္ပါတယ္။ အဲ့ဒီေစတီႏွစ္ဆူက က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီနဲ႔ သွ်င္ပင္ေရႊႀကိဳးေစတီတို႔ ျဖစ္ႏိုင္ဖြယ္ရွိတယ္လို႔ ခန္႔မွန္းႏိုင္ပါတယ္။ ဒီအေၾကာင္းမေျပာမီ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သစ္တည္ဖို႔ ျပင္ဆင္ၾကပုံအေၾကာင္း အနည္းငယ္ေျပာဖို႔ လိုမယ္ထင္တယ္။ မွတ္တမ္းမွတ္ရာေတြအရဆိုရင္ ေမာင္ဂိုမာရီက ၁၉၅၂ ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာလထဲမွာ သူ႔အႀကံ တည္ေဆာက္ေရးအဖြဲ႔ကို ခ်ျပခဲ့တယ္။ သူက ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သစ္ကို စစ္တုရင္ခုံကြက္ပုံစံအတိုင္း အကြက္ခ်တည္ေဆာက္ဖို႔၊ ကမ္းနားလမ္းတေလ်ာက္ကို ဟင္းလင္းျပင္အတိုင္းထားၿပီး စီပြားေရးၿမိဳ႕ပုံစံေဖာ္ဖို႔၊ ျမစ္ကမ္းပါး ေရတိုက္စားမႈ႔ကို ပထမဆုံး အကာကြယ္လုပ္ဖို႔။ လမ္းေတြကို အနည္းဆုံးေပ ၆ဝ ရွိဖို႔၊ ၂ လမ္းက်ဥ္း တလမ္းက်ယ္ထားဖို႔၊ လမ္းက်ယ္ကို ေပတရာထားဖို႔နဲ႔ ႏွစ္လမ္းအက်ယ္ၿပီးတာနဲ႔ ေပ ႏွစ္ရာ လမ္းက်ယ္တလမ္းဆိုၿပီး အစီစဥ္ခ်ခဲ့သလို ရန္ကုန္မွာရွိတဲ့ ကုန္းေတြကိုၿဖိဳၿပီး အနိမ့္ပိုင္းေတြမွာ ေျမကိုဖို႔ရတယ္။ အခ်ိဳ႕ေနရာေတြဆိုရင္ ေျမႀကီးကုဗေပ ၄ သန္းခန္႔ ဖို႔ရတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ အဲ့ဒီလို စစ္တုရင္အကြက္လိုက္ ေနရာခ်ထားရာမွာ အကြက္လိုက္လမ္းလိုက္နဲ႔ မလြတ္တဲ့ေနရာေတြကို ၿဖိဳဖ်က္ ပစ္တာေတြလည္းရွိပါတယ္။ အၿဖိဳဖ်က္ခံရတဲ့အထဲမွာ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီနဲ႔ သွ်င္ပင္ေရႊႀကိဳးေစတီလည္း ပါသြား ခဲ့တယ္။ ေမွာ္ဘီဆရာသိန္းရဲ႕ မွတ္တမ္းအရဆိုရင္ က်ဳံးႀကီးလမ္းနဲ႔ ဘုန္းႀကီးလမ္းေထာင့္က ဘုရားငုတ္တိုတဆူလည္း ပါသြားတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီေတာ္၊ သွ်င္ပင္ေရႊႀကိဳးေစတီေတာ္တို႔နဲ႔ ပတ္သက္လို႔ကေတာ့ ေမွာ္ဘီဆရာသိန္ႀကီးရဲ႕ ျမန္မာႏိုင္ငံသုေတသနအသင္းထုတ္စာေစာင္မွာ ေရးထားခ်က္မွတ္တမ္းမွာပဲ ေတြ႔ရႏိုင္ပါတယ္။ တခ်ိန္က ရန္ကုန္နဲ႔ပတ္သက္ၿပီး ေရႊတိဂုံသမိုင္းအရဆိုရင္ ဆံေတာ္ႀကိဳရာလမ္းတေလ်ာက္မွာ ဗိုလ္တေထာင္ ကုန္းျမင့္၊ ဆူးေလကုန္းျမင့္၊ က်ိဳက္မေရာ (က်ိဳက္မဲသံကေရာ၊ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳ) ကုန္း၊ တန္႔ေတာ္မူကုန္း၊ အလံျပကုန္း၊ သိဂုၤတၱရကုန္း ဆိုၿပီးရွိခဲ့တာ။ ကုန္းတိုင္းမွာ ေစတီေတြတည္ခဲ့ၾကတာပါပဲ။ က်ိဳက္မဲသံကေရာလို႔ေခၚတဲ့ ကုန္းက ဆူးေလကုန္းေလာက္ ျမင့္ဟန္မရွိဘူး။ ဘာလို႔လည္းဆိုေတာ့ မွတ္တမ္းတခုအရက “ဘုရားကုန္းမွာ အုတ္သားကို ဆူေလေစဆီကုန္းကဲ့သို႔ ျမႇင့္ထားသည္” လို႔ ဆိုထားလို႔ပါ။ ဆူးေလကုန္းက ပိုျမင့္ဟန္ရွိတယ္။ ဉာဏ္ေတာ္ကေတာ့ သိပ္ကြာဟန္မရွိလို႔ ယူဆႏိုင္ပါတယ္။ ဥပေဒပါရဂူ ဦးခ်န္ထြန္းကေတာ့ “ထိုစဥ္သိမ္ႀကီးေစ်းေနရာတြင္ ဆူးေလေစတီေလာက္ႀကီးေသာ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီ ရွိခဲ့သည္” လို႔ မွတ္တမ္းျပဳခဲ့တယ္။ သူက ဆူးေလေစတီကို လမ္းနဲ႔မလြတ္လို႔ ၿဖိဳခ်မယ့္ကိစၥကို အႀကီးအက်ယ္ ကန္႔ကြက္ခဲ့တဲ့သူပါ။ သူေက်းဇူးေၾကာင္း ဆူးေလေစတီကို အခုတိုင္ဖူးေနၾကရတာပါ။ ေရွ႕မီ ေနာက္မီပုဂၢိဳလ္ႀကီးပါ။ သူ႔အေၾကာင္း အလ်ဥ္းသင့္ေတာ့ေျပာပါ့မယ္။ ဆူးေလေစတီေလာက္ရွိတယ္ဆိုတဲ့အတြက္ က်ိဳက္မဲသံခေရာေခၚ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီဟာ ဉာဏ္ေတာ္အျမင့္ ၁၅၁ ေပ နီပါး ရွိႏိုင္တယ္္။ ဆူးေလေစတီကလည္း ဉာဏ္ေတာ္ ၁၅၁ ေပ၊ အေရွ႕အေနာက္အလ်ား ၃၂၂ ေပ၊ ေတာင္ေျမာက္ ၂၉၁ ေပ၊ အက်ယ္၂.၁၈၁ ဧက ရွိတယ္။ ေမွာ္ဘီဆရာသိန္းက က်ိဳက္မဲသံကေရာလို႔ ေခၚတာက ဘုရားအနီးမွာ သခြပ္ပင္ကအေစးဟာ ေက်ာက္သီးကဲ့သို႔ ထြက္ေနတာကို အစြဲျပဳၿပီး တလိုင္းဘာသာစကားအရ က်ိဳက္မဲသံကေရာ (သို႔) က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳလို႔ေခၚဆို တာပဲျဖစ္တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ တလိုင္းဆိုတာကေတာ့ အဲ့ဒီေခတ္က မြန္ကို ေခၚတဲ့အမည္ပါ။ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး ေမွာ္ဘီဆရာသိန္းက “ယခု နာရီစင္နဲ႔ကပ္လ်က္ သိမ္ႀကီးေစ်းေနရာတြင္ ဆူးေလေစတီထက္ႀကီး ေသာ ဘုရားေစတီတဆူရွိသည္။ ဘုရားေရွ႕ကပ္လ်က္တြင္ ရဟႏၱာမ်ားသမုတ္ေသာ သိမ္တလုံး အခုတိုင္ရွိသည္။ ေျမအုတ္ႂကြပ္မိုးေသာ ဇရပ္မ်ားရွိသည္။ ယခုသိမ္ႀကီးေျမာက္ဘက္ကပ္လ်က္ ဘုရားကုန္းေတာ္ကို တက္ရန္ဘုရား ေရွ႕ေစာင္းတန္းလမ္းရွိသည္။ ၄င္းအျပင္ ေတာင္ေျမာက္အေနာက္ ေစာင္းတန္းလမ္းမ်ားလည္း ရွိေသးသည္။” လို႔ JBRS မွာ ေရးသားမွတ္တမ္းတင္ခဲ့ပါတယ္။ J.Gerierson ေရးဆြဲခဲ့တဲ့ ပုံအရဆိုရင္ ဆူးေလရဲ႕ေနာက္ဘက္မွာရွိတဲ့ ဉာဏ္ေတာ္ျမင့္ၿပီး အလုံးအဝန္းႀကီးၿပီး ေျမာက္ဘက္က်တဲ့ပုံဟာ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳ (သို႔) က်ိဳက္မဲ သံခေရာေစတီျဖစ္တယ္။ ေနာက္ေစတီတဆူကေတာ့ “အခုသိမ္ႀကီးေစ်း အေရွ႕ေတာင္ေထာင့္ ပန္းပဲတန္းလမ္းနဲ႔ သံျဖဴတန္း ႏွစ္ခုၾကားေရွ႕မွာ မွန္ကင္းေက်ာင္းတိုက္ရွိၿပီး ဂိုဏ္းေထာက္ ဦးရႊန္းေနသည္။ ၄င္းမွန္ကင္းေက်ာင္းတိုက္၏ ေတာင္ဘက္တြင္ သွ်င္ပင္ေရႊႀကိဳးေစတီရွိၿပီး ဉာဏ္ေတာ္သုံးဆယ္ခန္႔ရွိသည္။ မဟာရံတံတိုင္မရွိ” လို႔ ေမွာ္ဘီဆရာသိမ္းက မွတ္တမ္းမွာ ေတြ႔ရပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဉာဏ္ေတာ္အနည္းငယ္နိမ့္တဲ့ ေတာင္ဘက္က်တဲ့ေ စတီဟာ သွ်င္ပင္ေရႊႀကိဳးေစတီျဖစ္တယ္လို႔ ယူဆႏိုင္ပါတယ္။ အဲ့ဒီလို ဘုရားေက်ာင္းကန္ေတြ ၿဖိဳဖ်က္ၿပီးေနာက္ ၂ ႏွစ္ၾကာတဲ့ ၁၈၅၄ ခုႏွစ္မွာ ေမာ္လၿမိဳင္ စူရတီဘရာဘဇား ေဆာက္သူေတြက ေျမေနရာကို ဝယ္ယူလိုက္တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဘာပဲျဖစ္ျဖစ္ တခ်ိန္က သိမ္ႀကီးေစ်းေနရာမွာ  က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေခၚ က်ိဳက္မဲသံခေရာေစတီ ရွိခဲ့တယ္ဆိုတာ သမိုင္းအေထာက္အထားရွိခဲ့ပါတယ္။ ႏိုဝယ္ဆင္းဂါး ေျပာသလို အၿဖိဳဖ်က္ခံလိုက္ရတဲ့အတြက္ေတာ့ သမိုင္းတန္ဖိုးနဲ႔ ယဥ္ေက်းမႈတန္ဖုိးေတြ ဆုံးရႈံးခဲ့ရတာလည္း အမွန္ပါ။ စဥ္းစားစရာေတြ အမ်ားႀကီးထြက္ေပၚလာပါတယ္။ လမ္းရပ္ကြက္တို႔ မလြတ္လို႔ ၿဖိဳဖ်က္ခဲ့တာလား။ အဂၤလိပ္ျမန္မာစစ္ ႏွစ္ႀကိမ္ ႀကဳံေတြ႔ခဲ့ရတဲ့ အေတာအတြင္း အေဆာက္အုံနဲ႔ေ စတီပုထိုးေတြကေရာ ဘယ္အေျခေန ရွိေနေလမလဲ။ ထိခိုက္ပ်က္စီးမႈ မရွိႏိုင္ေတာ့ၿပီေလာ။ ပထမအႀကိမ္မွာကတည္းက ေစတီပုထိုး ႐ုပ္တုေတြထဲမွာ ႒ာပနာတိုက္အေၾကာင္း သိထားတဲ့ စစ္သားေတြရဲ႕ လက္ခ်က္ကေရာ လြတ္ကင္းႏိုင္ပါ့မလား။ စစ္ေဘးစစ္ဒဏ္ ခိုးဆိုးဓားျပဒဏ္ေတြနဲ႔အတူ ၿပိဳပ်က္ေနတဲ့အတြက္ တလက္စတည္း ရွင္းပစ္လိုက္ေလသလား။ လန္ဒန္ၿမိဳ႕ႀကီးကို ေခတ္မီေအာင္ တည္ေဆာက္စဥ္က Square Building အဝိုင္း ကို လမ္းနဲ႔မလြတ္ေပမယ့္ ေရွးေဟာင္းအေဆာက္အုံျဖစ္တဲ့အတြက္ေ ရွာင္ကြင္းခ်န္လွပ္ခဲ့တဲ့ လူယဥ္ေက်းတို႔ရဲ႕ လုပ္ရပ္အေပၚမွာ စဥ္းစားဆင္ျခင္စရာေတြျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ စစ္ရဲ႕အနိ႒ာ႐ုံလား၊ ကိုလိုနီရဲ႕နယ္ခ်ဲ႕စနစ္လား၊ သမိုင္းတန္ဖုိးတခု ဆုံးရႈံးျခင္းလား။ လွပတဲ့ၿမိဳ႕ေတာ္တခုအျဖစ္ ေအာင္ျမင္ျခင္းေပပဲလားဆိုတာကေတာ့ ပေဟဠိတပုဒ္ပါပဲ။ ဘာပဲျဖစ္ျဖစ္ ျပန္လည္ကုစားခြင့္ မရွိေတာ့တဲ့  ျဖစ္စဥ္တခုဆိုေပမယ့္ တခ်ိန္က ဒီေနရာမွာ က်ိဳက္ျမတ္သံခ်ိဳေစတီ ရွိခဲ့ဖူးတယ္ ဆုိတာကိုေတာ့ ေနာင္လာေနာက္သားတို႔ သတိျပဳဆင္ျခင္ႏိုင္ဖို႔ တင္ျပျပလိုက္ရေၾကာင္းပါ။