အခုခ်ိန္အခါမွာေတာ့ စစ္အာဏာရွင္စနစ္ဆိုး ဗိုင္းရပ္စ္ပိုးေၾကာင့္ ညိႇဳးခ်ဳံးပိန္ေျခာက္ ႏုိင္ငံ႐ုပ္ေပ်ာက္ခဲ့ရတဲ့ နာတာရွည္ေရာဂါသည္ ျမန္မာႏုိင္ငံဟာ ဒီမိုကေရစီၾသသဓေဆး အစြမ္းျပလို ့ အိပ္ယာထဲလဲေနတဲ့ ဘ၀ကေန နာလန္ထဖို႔ အားယူေနခ်ိန္လို႔ေျပာရင္ ရႏုိင္ပါလိမ့္မယ္။ ဒါေပမယ့္ ဗိုင္းရပ္စ္ပိုး မစင္ေသးသလို အားအင္လည္း မျပည့္၀ေသးတာမို႔ ကိုယ္ခံအားနည္းပါးေနခ်ိန္ဆိုတာ သတိျပဳၾကဖို ့လိုပါတယ္။ အခ်ိန္မေရြး ပိုးမႊားေတြ သန္စြမ္းထႂကြ ေသာင္းက်န္းလာႏုိင္ပါေသးတယ္။ ဒါေၾကာင့္ နာလန္ထလူမမာ ျပည္ျမန္မာဟာ အစားအေသာက္၊ အေနအထိုင္၊ အေတြးအႀကံ၊ အျပဳအမူ၊ အေျပာအဆို သတိႀကီးစြာ ဆင္ျခင္ရမယ့္ အေရးႀကီးတဲ့ အခ်ိန္ပိုင္းလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ခံစားလာရတဲ့ လူမမာကို ျမန္ျမန္ဆန္ဆန္ နာလန္ထေစလိုၿပီး ေစတနာပိုေနတဲ့ ျပည္သူတခ်ိဳ႕ကလည္း ေကာင္းႏုိးရာရာ နတ္သုဓာ၊ ဒန္ေပါက္၊ ေထာပတ္ထမင္း၊ ရသာစံုဟင္းေတြ ေကၽြးေမြးေစခ်င္ေပမယ့္ လူမမာရဲ႕ အစာလက္ခံေခ်ဖ်က္ႏုိင္အား မရွိတာနဲ႔ အဆီအဆိမ့္ မစားႏုိင္ေသးတာကို သတိခ်ပ္ဖို ့လိုပါတယ္။ စိတ္ပူလို႔ ေရးမယ့္သာ ေရးရတာပါ။ ျမန္မာျပည္သူျပည္သား အမ်ားစုက အေျခအေနမွန္ကို ေကာင္းေကာင္းသေဘာေပါက္လို႔ လူထုေခါင္းေဆာင္ ေဒၚေအာင္ဆန္းစုၾကည္ရဲ႕ တက္မေျမႇာက္ဖို ့ ေမတၱာရပ္ခံ ပန္ၾကားခ်က္ကို ႏွလံုးသားအသိနဲ႔ စည္းကမ္းရွိရွိ လိုက္နာေနတဲ့ သတင္းေတြ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာေတြေပၚမွာ ၾကည္ႏူး၀မ္းေျမာက္ဖြယ္ ျမင္ေတြ႔ေနရတာမဟုတ္လား။ ဘယ္လိုအေၾကာင္းတရားေတြ ရွိခဲ့ရွိခဲ့၊ ဘာေတြျဖစ္ခဲ့ျဖစ္ခဲ့၊ မ်က္ေမွာက္အခ်ိန္အခါ ျပည္ျမန္မာမွာ ဘယ္သူမွ ျငင္းပယ္ျခင္းမျပဳႏုိင္တဲ့ အလြန္ထင္ရွားတဲ့ အေျခအေနႀကီးသံုးရပ္ ျဖစ္တည္လို႔ ေနပါၿပီ။ အဲ့ဒါေတြကေတာ့ … ၁။ အမ်ိဳးသားဒီမိုကေရစီအဖြဲ႔ခ်ဳပ္ကို ပံုေအာမဲေပးျခင္းနဲ႔ ျပသခဲ့တဲ့ ျမန္မာျပည္သူေတြရဲ႕ ဒီမိုကေရစီနဲ႔ အေျပာင္းအလဲျဖစ္ခ်င္တဲ့ဆႏၵ။ ၂။ ဖိႏွိပ္သူ စစ္အာဏာရွင္ အသိုင္းအ၀ိုင္းနဲ႔ အဖိႏွိပ္ခံ ျပည္သူေတြၾကားက သံသယနဲ႔ အာဃာတ။ ၃။ ဒီမိုကေရစီ အသြင္ကူးေျပာင္းေရးအတြက္ မျဖစ္မေန တည္ေဆာက္ရမယ့္ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရး … စတာေတြပါပဲ။ ဒီေဆာင္းပါးမွာေတာ့ အထက္ပါ အေျခအေနသံုးရပ္ထဲက နံပါတ္ ၃ အေျခအေနျဖစ္တဲ့ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရး အေၾကာင္းကို ေျပာခ်င္ပါတယ္။ ေရြးေကာက္ပြဲအႏုိင္ရပါတီ အန္အယ္လ္ဒီ အစိုးရဖြဲ႔ၿပီး အာဏာလႊဲေျပာင္းမယူႏုိင္မခ်င္း စိတ္မခ်ရေသးဘူးလို႔ တခ်ိဳ႕သူေတြက ထင္ျမင္ၾကပါတယ္။ ဦးသိန္းစိန္အစိုးရက ကတိအတိုင္း အာဏာလႊဲေျပာင္းေပးလိုက္ရင္ အေတာ္အသင့္ စိတ္ခ်ရၿပီလို႔ ဆိုခ်င္တဲ့သေဘာပါပဲ။ စာေရးသူ ေတြးမိတာကေတာ့ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရး မတည္ေဆာက္ႏုိင္မခ်င္း က်ေနာ္တုိ႔ တိုင္းျပည္ဟာ စိတ္ခ်ရတဲ့ အေျခအေန ေရာက္ၿပီလို႔ ေျပာလို႔မရႏုိင္ပါဘူး။ ႀကီးမားတဲ့ကြာဟမႈမ်ားနဲ႔ ရာစုႏွစ္၀က္ေက်ာ္ နက္႐ႈိင္းစြာ အမုန္းသင့္ခဲ့တဲ့ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းတခုရဲ႕ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးဆိုတာ လြယ္လြယ္နဲ႔တည္ေဆာက္လို႔ မရႏုိင္သလို အခ်ိန္ကာလတို တခုအတြင္းမွာလည္း မၿပီးေျမာက္ႏုိင္ပါဘူး။ ေရာဂါသက္သာလာစ လူမမာကို မွန္ကန္တဲ့ ေဆး၀ါးဓာတ္စာေတြနဲ႔ စနစ္တက် နာလန္ထလာေအာင္ လိုအပ္သလို အခ်ိန္ယူ ကုသရမွာပါ။ ဒါေၾကာင့္ အာဏာရွင္ဗိုင္းရပ္စ္ပိုး ကိုက္ေနဆဲ တိုင္းျပည္တျပည္ျဖစ္တဲ့ ဇင္ဘာေဘြႏုိင္ငံရဲ႕ လက္ရွိအာဏာရွင္ မူဂါဘီရဲ႕ၾသဇာ မကင္းဘူးလို႔ စြပ္စြဲခံရတဲ့ Institute of Peace Leadership and Governance, Africa University ကထုတ္ေ၀တဲ့ National Healing and Reconciliation in Zimbabwe : Challenges and Opportunities ဆိုတဲ့ စာတမ္းမွာပါတဲ့ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးနဲ႔ ကုစားေရးအတြက္ မရွိမျဖစ္ လုိအပ္ခ်က္မ်ားကို စာဖတ္သူေတြ ထည့္သြင္းစဥ္းစားႏုိင္ဖို ့ ေအာက္ပါအတိုင္း ေဖာ္ျပေပးလိုက္ပါတယ္။ ၁။ ဖိႏွိပ္မႈမ်ား၊ လူ႔အခြင့္အေရး ခ်ိဳးေဖာက္မႈမ်ား အဆံုးသတ္ရန္ ဥပေဒျပဳေရးဆိုင္ရာ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈ၊ (Legislative Reform) ၂။ စစ္မွန္ေသာ လူမ်ိဳးစုအားလံုး ေပါင္းစည္းေရးသို႔ ဦးတည္သည့္ ႏုိင္ငံေရးစိတ္ဓာတ္ ရွင္သန္ေစမႈ (Political will) ၃။ ၿငိမ္းခ်မ္းေသာလူ႔ေဘာင္သို႔ ဦးတည္ေျပာင္းလဲရန္ တရားဥပေဒ ျပန္လည္စိုးမိုးေရး တည္ေဆာက္မႈ (Transformative and restorative justice) ၄။ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရး လုပ္ငန္းစဥ္မ်ားတြင္ လူထုလူတန္းစား အလႊာေပါင္းစံု အရပ္ဘက္ လူ႔အဖြဲ ့အစည္းမ်ား ပူးေပါင္းပါ၀င္လာေစမႈ (Civil society engagement) ၅။ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရး လုပ္ငန္းစဥ္မ်ားတြင္ လူထုသေဘာထားခံယူၿပီး အဆံုးျဖတ္ခံသည့္ ယဥ္ေက်းမႈ တည္ေဆာက္မႈ (Consensus building) ၆။ သမိုင္းမွန္မ်ား ေဖာ္ထုတ္၍ အမွန္တရားကိုသာ ေျပာဆိုမႈ (Truth-telling) ၇။ နာက်င္မႈမ်ား ကုစားေရးႏွင့္ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးကို အာမခံမည့္ ပညာေရးစနစ္ျပ႒ာန္းမႈ (Education for national healing and reconciliation) ၈။ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ဖိႏွိပ္မႈမ်ားေၾကာင့္ ရရွိခဲ့ေသာ နာတာရွည္ အနာတရမ်ားႏွင့္ နစ္နာဆံုး႐ႈံးခဲ့ရမႈမ်ား၊ နာက်င္ခံစားခဲ့ရမႈမ်ားအေပၚ သုေတသနျပဳ အေျဖရွာမႈ (Research on trauma and grief) ၉။ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ဖိႏွိပ္မႈမ်ားေၾကာင့္ ရရွိခဲ့ေသာ နာတာရွည္ အနာတရမ်ားႏွင့္ နာက်င္ခံစားခဲ့ရသူမ်ားအတြက္ အတိုင္ပင္ခံ အႀကံျပဳ၀န္ေဆာင္မႈ၊ နစ္နာဆံုး႐ႈံးခဲ့ရသူမ်ားရဲ႕ဘ၀ ျပန္လည္ထူေထာင္ႏုိင္ရန္ ကူညီေဆာင္ရြက္ (Counselling for trauma and grief) ၁၀။ နာက်င္ခံစားမႈမ်ား ကုသေရးဆိုင္ရာ အထူးျပဳေနရာဌာနမ်ားႏွင့္ လူထုအေျချပဳ စြက္ဖက္ထိန္းညႇိမႈ (Special healing places and community intervention programmes) ၁၁။ နာက်င္ခံစားခဲ့ရမႈမ်ားအတြက္ စာနာမႈျဖင့္ အထိမ္းအမွတ္ျပဳျခင္း၊ ဘာသာေရးအခမ္းအနား ထံုးတမ္းျပဳေပးမႈ (Memorialisation and ritualization) ၁၂။ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးႏွင့္ နစ္နာဆံုး႐ႈံးခဲ့ရသူမ်ားရဲ႕ဘ၀ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရးအတြက္ လံုေလာက္ျပည့္စံုေသာ ရန္ပံုေငြ သတ္မွတ္သံုးစြဲမႈ (Funding) စတာေတြပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ႏွစ္ပရိေစၦဒၾကာျမင့္စြာ လက္နက္၊ အာဏာ၊ ေငြေၾကး အေပၚစီးယူထားသူေတြရဲ႕ အႏုိင္က်င့္မႈဒဏ္ကို ေသေကာင္ေပါင္းလဲ ခံခဲ့ရလို႔ ႐ုပ္ပိုင္းစိတ္ပိုင္း ႏွစ္မ်ိဳးစလံုးမွာ အဖိႏွိပ္ခံ ျပည္သူေတြဟာ နက္နက္႐ႈိင္း႐ႈိင္း ဒဏ္ရာရခဲ့တာပါ။ ဒါေၾကာင့္ စစ္မွန္တဲ့ အမ်ိဳးသားေပါင္းစည္းေရးနဲ႔ ျပန္လည္သင့္ျမတ္ႏုိင္ဖို႔အတြက္ သူတို႔ နာက်င္ခံစားခဲ့ရတဲ့ ေ၀ဒနာေတြကို ကုစားတဲ့အခါ အေပၚယံ အေယာင္ျပ ကုစားလို႔ မရပါဘူး။ ကိုယ္နဲ႔မျခားဘဲ စာနာမႈ ႐ုိးသားမႈအေပၚ အေျခခံတဲ့ စိတ္ရင္းေစတနာေတြနဲ႔ ကိုယ္ဖိရင္ဖိ အခ်ိန္ယူ ကုသမွ ရႏုိင္ပါလိမ့္မယ္။ တခ်ိန္တည္းမွာပဲ အျပစ္က်ဴးလြန္ခဲ့ၾကလို႔ ေနာက္ေက်ာမလံု၊ လိပ္ျပာမလံုဘဲ စိုးရြံ႕ေနသူေတြကို အခြင့္သာရင္ လက္စားေခ်မယ္ဆိုတဲ့ အာဃာတ အမုန္းတရားနဲ႔ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးကို တည္ေဆာက္လို႔ မရႏုိင္ပါဘူး။ ထို႔အတူပဲ က်ဴးလြန္ခဲ့သူေတြကလည္း မိမိနဲ႔ မိမိတို႔အဖြဲ႔အစည္းရဲ႕ အမွားေတြအတြက္ နာက်င္ခံစားခဲ့ရသူေတြကို ေတာင္းပန္၀န္ခ်မႈ၊ ထိုက္သင့္တဲ့ တာ၀န္ခံမႈ၊ တာ၀န္ယူမႈေတြ ႐ုိး႐ုိးသားသားျပသဖို႔ လိုပါတယ္။ ဒီလိုေျပာလို႔ အတိတ္က ေၾကကြဲဖြယ္ရာ အျဖစ္အပ်က္ေတြကို ေမ့ေဖ်ာက္ပစ္ရမယ္လို႔ မဆိုလိုပါဘူး။ ႏုိင္ငံ့အက်ိဳးစီးပြား၊ အမ်ားျပည္သူ ေရရွည္အက်ိဳးစီးပြားအတြက္ ခြင့္လႊတ္သင့္တာေတြ ခြင့္လႊတ္ရမွာျဖစ္ေပမယ့္ အတိတ္က အမွားေတြကို သင္ခန္းစာယူႏုိင္ေအာင္၊ ေနာင္ ဒီလိုအျဖစ္ဆိုးေတြ ထပ္မျဖစ္ေအာင္ ႐ႈတ္ခ်မႈေတြလုပ္၊ သမိုင္းမွန္ေတြ ေဖာ္ထုတ္ရင္း ေနာင္လာေနာက္သား မ်ိဳးဆက္သစ္ေတြကို အစဥ္အလာေကာင္း၊ အေမြခံေကာင္းေတြ ေပးၾကရမွာပါ။ အႏွစ္ခ်ဳပ္ရရင္ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးကို ေဖာ္ေဆာင္ၾကတဲ့အခါ တရားဥပေဒ မစိုးမိုးဘဲ လုပ္လို႔မရဘူး၊ နစ္နာဆံုး႐ႈံးခဲ့ရမႈမ်ား မကုစားဘဲ လုပ္လို႔မရႏုိင္ဘူး၊ ထံုးသုတ္ေဆးမႈတ္ အေပၚယံလုပ္လို႔မရဘူး၊ မ႐ုိးမသား လုပ္လို႔မရဘူး၊ အခ်ိန္မယူလို႔ မရဘူး၊ ျပည္သူမပါ၀င္ဘဲ လုပ္လို႔မရႏုိင္ဘူး၊ လက္စားေခ်ခ်င္စိတ္နဲ႔ လုပ္လို႔မရဘူး၊ သမိုင္းမွန္ေတြ မေဖာ္ထုတ္ဘဲ လုပ္လို႔မရဘူး၊ ျပည္သူ႔ဆႏၵ မခံယူဘဲ လုပ္လို႔မရႏုိင္ဘူး၊ ပညာေရးစနစ္ေဟာင္းကို မေျပာင္းလဲဘဲ လုပ္လို႔မရဘူး ဆိုတာပါပဲ။ လူသားေတြ အပါအ၀င္ သက္ရွိသတၱ၀ါေတြ ရွင္သန္က်န္းမာႏုိင္ဖုိ႔ဆိုတာ ကံ၊ စိတ္၊ ဥတု၊ အာဟာရ မွ်တဖို႔လိုပါတယ္။ ထို႔အတူပဲ ျမန္မာႏုိင္ငံလို စစ္အာဏာရွင္စနစ္ဆိုး ဗိုင္းရပ္စ္ပိုး အကိုက္ခံထားရတဲ့ နာလန္ထတိုင္းျပည္အတြက္ အျပဳသေဘာေဆာင္တဲ့ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈကံေတြ၊ အမ်ိဳးသားျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးနဲ႔ ဒီမိုကေရစီေရး ရယူပိုင္ဆိုင္လိုတဲ့စိတ္၊ တည္ၿငိမ္ေအးခ်မ္းတဲ့ ႏုိင္ငံေရးရာသီဥတုေတြနဲ႔ အထက္မွာေဖာ္ျပခဲ့တဲ့ ေဆး၀ါးဓာတ္စာ အာဟာရေတြ မွ်တျပည့္စံုေအာင္ ေဆာင္ရြက္ၾကဖို႔ လိုအပ္ပါေၾကာင္း မီးေမာင္းထိုးလို႔ အႀကံျပဳလိုက္ပါတယ္။ မင္းေကာင္းခ်စ္ ႏို၀င္ဘာ (၁၇) ရက္ ၊ ၂၀၁၅ ခုႏွစ္ ကိုးကား - National Healing and Reconciliation in Zimbabwe: challenges and opportunities. By Pamela Machakanja (Institute of Peace Leadership and Governance, Africa University)